Dlaczego społeczeństwa budujące świątynie nagle wracały do dolmenów i megalitów?

W południowo-zachodniej Jordanii, na wzgórzu Murayghat, archeolodzy z University of Copenhagen odkryli niezwykły krajobraz rytualny sprzed około 5 500 lat — która odsłania dramatyczny przełom w dziejach społeczności epoki chalkolitu (ok. 4500–3500 p.n.e.).  Zamiast ciągłości rozwijających się osad i świątyń znanych z kultury miedziowej (epoki chalkolitu), badacze zaobserwowali nagły powrót do ceremoniału opartego na kamiennych monumentach — dolmenach, megalitach i stojących głazach. Dlaczego? I co to mówi o radzeniu sobie ze zmianą społeczną i środowiskową?

W okresie chalkolitu w regionie południowego Lewantu powstawały trwałe osady z domami, miedzianymi artefaktami, sanktuariami oraz ceremoniami związanymi z ugruntowanym porządkiem społecznym.  Jednak według analizy zespołu badawczego, pod koniec chalkolitu nastąpiły zakłócenia: zmiany klimatyczne, spadek zasobów wody, zerwanie szlaków handlowych i być może kryzysy polityczne. W tym kontekście społeczności wczesnej epoki brązu (Early Bronze Age) wyraźnie zmieniły sposób manifestacji wspólnoty.

Na Murayghat — zamiast domów i magazynów — odnaleziono ponad 95 dolmenów, wiele stojących kamieni, kamienne ogrodzenia na wierzchołku wzgórza i pofałdowane linie kamieni prowadzące ku centralnej platformie. Znaczące jest to, że miejsce to nie pełniło funkcji mieszkalnej: brak typowych śladów domów, pieców, silosów czy codziennych narzędzi rolniczych.  Zamiast tego dominuje struktura rytuału – wspólnego jedzenia, pochówków, spotkań wielu grup.

Ceramika, obszerne misy komunalne, narzędzia krzemienne, rdzenie rogów zwierzęcych oraz kilka miedzianych artefaktów wskazują, że spotkania odbywały się w duchu zgromadzeń międzygrupowych. Wydaje się więc, że gdy wcześniejsze osady i świątynie zawiodły, ludzie woleli „wrócić” do symboliki wspólnoty osadzonej w krajobrazie — wbudować w kamień to, co było zagrożone.

Kluczowym motywem jest redefinicja terytorium i tożsamości. Monumenty na Murayghat mogły pełnić funkcję widocznych markerów wspólnego dziedzictwa, granicy grupy lub miejsca spotkań. W obliczu słabnącej władzy centralnej i zakłóceń strukturalnych człowiek potrzebował trwałych ram — i znalazł je w kamiennych konstrukcjach. Zamiast budować nowe osady, budowano symboliczne miejsca wspólnoty.

Dlaczego więc doszło do odejścia od świątyń i osad typowych dla chalkolitu na rzecz dolmenów i megalitów? Po pierwsze, osady oparte na stabilnej produkcji i administracji mogły przestać być funkcjonale. Po drugie, w warunkach niepewności ludzie częściej zwracali się ku rytuałom jako formom integracji społecznej. Wreszcie, monumenty kamienne były trwałe — co w kontekście zmiany i zagrożenia dawało poczucie ciągłości i przynależności.

Odkrycie na Murayghat zmusza do ponownego zastanowienia się nad tym, co oznacza „kult” czy „świątynia” w epoce brązu. Czy wspólnota nie znalazła nowej świątyni właśnie w przestrzeni zorganizowanego krajobrazu, a nie w budynku? Widać tu przesunięcie od architektury osadniczej ku architekturze wspólnotowej — miejsca zebrań, nie domów; konstrukcje symboliczne, nie jedynie użytkowe.

Dla współczesnych badaczy wnioski są inspirujące: gdy struktury społeczno-gospodarcze tracą stabilność, ludzie tworzą nowe formy wspólnej tożsamości — często zakorzenione w krajobrazie i rytuale. Murayghat pokazuje, że w czasach kryzysu nie zawsze wraca się do starego — czasem buduje się symbolicznie nowe.

Źródła:
https://www.eurekalert.org/news-releases/1102325
https://humanities.ku.dk/news/2025/archaeologists-uncover-5000-year-old-ceremonial-site-in-jordan/
https://www.ancient-origins.net/news-history-archaeology/murayghat-ceremonial-site-jordan-00102232
https://arkeonews.net/archaeologists-document-over-95-dolmens-at-murayghat-a-5500-year-old-ceremonial-landscape-in-jordan/
https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00758914.2025.2513829